İslam Medeniyetinin Batı Medeniyetine Etkileri (III) / 19-11-2017

Diğer taraftan İslam tıbbından Latince 'ye yapılan çeviriler yine İslam Medeniyetinin Avrupa'yı hangi oranda etkilediğini göstermektedir. İşte İslam tıbbının önde gelen isimlerinden birisi olan Ali İbn Abbâs el-Ahvazî'nin "Kâmilu's-sinaati't-tıbbiyye" adlı eserini Constantine d'Africain (Konstantinos el-Afrikî) miladî 1070-1078 tarihleri arasında "L i b e r R e g i u s" adıyla Latince'ye tercüme etmiş ve XVI. Yüzyıla kadar Avrupa tıp fakültelerinde ders kitabı olarak okutulmuştu. Ancak Konstantinos el-Afrikî (1020/1087) Ali İbn Abbâs'ın bu eserini Latince'ye çevirirken bunun başkasına ait bir eser ve kendisinin yaptığı bir çeviri olduğunu gizlemiş ve maalesef bu çalışmayı ilim dünyasına Kuzey Afrika'da öğrendiği ve sahip olduğu bilgiler olarak sunmuştur. Hatta Konstantinos'un Pantechne (Liber Pantegni) adıyla yazdığını iddia ettiği eser de Kâmilu's-Sinaa'nın Cerrâhî ile ilgili bölümünün özet bir tercümesinden ibaret olduğu görülmüştür. Ancak batı dünyasının bu ilim intihali anlayışı yine onların bir başka zulüm örneği olan haçlı seferleri sırasına kadar sürebilmişti.

Birinci Haçlı Seferi sırasında Lombardların doktorluğunu yapmak üzere Ortadoğu'ya gelen Piza'lı tabip (daha sonraları Ethyen veya Stefan el-Antakî adıyla bilinen kişi) Antakya'da bulunduğu sırada 1127 yılında eline geçen mükemmel bir eseri okuyunca bunun Ali İbn Abbâs'ın Kâmilu's-sinaati't-tıbbiyye adlı ünlü eseri olduğunu görür. Stephan bu eseri büyük bir titizlikle Latince'ye tercüme etmeye başlayınca bir sürpriz ile karşılaşır. Bu mükemmel eser yıllardır Avrupa'nın ilk büyük tıp fakültesi olan Salerno tıp okulunda okutulan ve kendisinin de bu tıp fakültesinde öğrenim görürken ders kitabı olarak bizzat okuduğu Konstantinos el-Afrikî'ye ait "L i b e r R e g i u s " adlı eser olduğunu görünce şaşırır. Zira Stephan bu eseri büyük bir saygı ile tam üç yıl müddetle tahsil etmiş ve öğrenmişti. Ancak Stephan'ın bu eserin tam bir intihal olup aslında Ali İbn Abbâs'ın eseri olduğunu öğrenmesi artık Konstantinos'un sahte maskesinin düşmesine sebep olmuştur.

İşte bunun üzerine eseri yeniden tercüme etmeye karar veren Piza'lı Stephan (Antakyalı Etyen) eseri Arapça'dan Latince'ye çevirir. Böylelikle Kamilu's-sinaati't-tıbbiyye (el-kanunu'l-melikî) m.1127 yılında Stephan el-Antakî tarafından ikinci kez Latince'ye tercüme edilmiş oldu. Antakyalı Stephan'ın 1127 yılında yaptığı tercüme 1492 yılında "Liber Regales Disposito nominatus ex arabico venetis" adıyla Venedik'te ve " Liber totius medicinae necessariae continens, quem Haly filius Abbâs Edidit regique inscripsit" adıyla 1523 yılında Lyon'da ve "Constantini Africani operum reliquia" adıyla Bale'de 1553 yılında yayınlanmıştır. Daha sonraları anatomi ile ilgili olan birinci kısmı ile Ebu Bekir er-Râzî ve İbn Sina'nın aynı konudaki makaleleri Paul De Koning tarafından Fransızca'ya çevrilip " T r o i s T r a i t e s D ' A n a t o m i e A r a b e s Par Muhammed ibn Zekeriyya al-Râzî, 'Ali İbn 'Abbâs et 'Ali İbn Sina," (Texte inedit de deux treites) adıyla 1896 ve diğer bazı kısımları da 1903 yılında Leiden'de yayınlanmıştır. Ali İbn Abbâs'ın bu eseri defalarca birkaç batı diline tercüme edilmiştir. P.Richter ve Jul Wilberg tarafından bazı kısımları Almanca'ya çevrilmiştir. Eser ile ilgili olarak M.Ullmann Die Medizin in İslâm ( Leiden 1970, s.140-147) ve D.Campbel "Arabian Medicina and its İnfluence on the Middle Age" (Amsterdam 1974) adlı eserlerinde Kâmilu's-Sinaati't-tıbbiyye'den söz edip eserin muhtevası ve tercümeleri hakkında bilgi vermektedirler.

Ali İbn Abbâs'ın bu dev eseri İbn Sina öncesi İslâm tıbbının hangi düzeyde olduğunu göstermesi bakımından çok büyük bir öneme sahip olduğu gibi o dönemde batı dünyasında bir çok alanda hala bir birikimin mevcut olmadığını ortaya koyması açısından da son derece önemli idi. Eseri Arapça'dan Latince'ye çeviren Konstantinos Afrikanos bunun bir çeviri olduğunu yıllarca gizleyebilmesi Avrupa'nın o günlerde bir kültür birikiminden ne kadar yoksun ve İslâm dünyasına nazaran ne kadar geride olduğunun önemli bir göstergesi idi. İşte onun bu eserindeki başarısı İslâm tıbbını dördüncü/onuncu yüzyılda mükemmel bir noktaya taşıyıp İbn Sina'ya güzel bir zemin hazırlamıştır.

Diğer taraftan İslam tıbbının büyük öncülerinden Birisi olan Hunenyn İbn İshak'ın eserleri de batı tıbbını büyük ölçüde etkileyen eserlerdir. Onun el-Mesâil fi't-tıbb adlı eseri oryantalist Whittler tarafından neşredilmişti. Eser ayrıca Kitâbu'l-medhal ile't-tıbb adı ile Rufino tarafından Latince'ye tercüme edilerek 1487 yılında Venedik'te ve 1497 yılında da Leibzig'te yayınlandı. Ayrıca Joannitii İsagoga in Parvam adıyla bir başka tercümesinin Argentorati'de 1534 yılında yayınlandığı bilinmektedir. Sonra Prof. Godhalf eseri Almanca'ya çevirerek yeni bir edition qritikle 1913 yılında Leiden'de yayınlandı. Daha sonraları bu eser E.T.Wittington tarafından İngilizce 'ye çevrilerek yayınlanmıştır.

Huneyn'in Aşr makalât fi'l-ayn adlı eseri de Latince'ye iki kez tercüme edilmiştir. Birinci tercüme Demeterios müstear ismiyle Sicilyalı bir ilim adamı tarafından Huneyn'in adı gizlenerek Galeni Liber de Oculis adıyla yapılmış ve 1541 yılında yayınlanmıştır. İkinci Tercüme ise mütercim Kostantinos Afrikanos tarafından yapılmış olup 1515 yılında Liber de Oculis adıyla yayınlanmıştır. Eser daha sonraları meşhur tıp tarihçisi ve göz tabibi Max Meyerhof tarafından İngilizce'ye tercüme edilerek Arapça metinle birlikte "Ashr Makalât fi'l-Ayn (The Book of ten treatises on the eye ascribed to Hunain İbn Ishaq-The Earliest Systematic Tex-Book of Ophtalmology) adıyla 1928 yılında Kahire'de yayınlanmış ve bir batılı ilim adamı olan mütercim bu çalışmanın mukaddimesinde İslâm tıbbının, özellikle oftalmoloji alanında, batı tıbbına yaptığı etkiyi son derece tarafsız ve ilmî yaklaşımlarla uzun uzun anlatmış ve tıp tarihinde oftalmoloji alanında yazılan ilk tıp ders kitabı olduğunu açık bir dille ifade etmiştir. Max Meyerhof esere yazdığı mukaddimede eseri Latince'ye çeviren Konstantinos Afrikanos'un tam bir hırsız olduğunu ve Huneyn'in bu eseri ile birlikte birçok Arapça tıp kitabını kendisine mal ettiğini belirtmektedir.

Huneyn'in yine oftalmoloji ile ilgili Kitâbun fi'l-Ayn, el-Mesâil fi'l-ayn adlı eseri Paul Sbath ve Max Meyerhof tarafından "Le Livre des question Sur L'oeil de Honain İbn Ishaq" adıyla yayına hazırlanıp Fransızca tercümesiyle birlikte Memoires Presentes A L'institut d'Egypte serisinde 1938 yılında Kahire'de yayınlanmıştır.

Burada anlattıklarımızla İslam tıbbının Avrupa tıbbına olan üstünlüğünü açıkça ortaya koyduğu gibi, on dokuzuncu yüzyıla kadar İslam Medeniyeti tabiblerinin eserlerinin Avrupa'daki etkisini göstermektedir.